της Δρ Μάρλεν Ι. Βάσκες, Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό,
Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Περιβάλλοντος, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Αυτό το ερώτημα μας προβλημάτισε λίγο ή πολύ αυτό το καλοκαίρι, στο οποίο οι ανεπιθύμητοι αυτοί επισκέπτες έκαναν την εμφάνισή τους.Το φετινό καλοκαίρι μας βρήκε όμως αντιμέτωπους με «τεράστια» έντομα στη Λάρνακα που κατηγοριοποιήθηκαν σε χειρονόμους (non biting midges), με «τεράστια» έντομα στο Παραλίμνι, με την αγωνία μήπως εισαχθούν «νέα» κουνούπια από την Κρήτη με τον ιό Ζίκα, με «νέα» έντομα στην Πάφο όπως ήταν η εμφάνιση του Pangaeus bilineatus και με «νέα» κρούσματα ιό Δυτικού Νείλου (west nile virus) στα κατεχόμενα. Τι συμβαίνει άραγε? Γιατί μας προτιμάνε όλα αυτά τα «νέα» έντομα υγειονομικής σημασίας? Δεν είναι το νησί μας ελκυστικός προορισμός για τουρίστες μόνο?
«Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ' αυτό μένειν»
Συγεκριμένα ο Ηράκλειτος χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση για να περιγράψει ότι κανείς δεν μπορεί να περάσει το ίδιο ποτάμι δύο φορές. Με αυτή την έκφραση προσπαθούσαν να συλλάβουν οι αρχαίοι επιστήμονες την έντονη μεταβλητότητα των φυσικών οικοσυστημάτων. Ως φυσικό οικοσύστημα αναφερόμαστε σε οτιδήποτε άβιο ή έμβιο αποτελεί ένα «διακριτό» χώρο. Και η έννοια «διακριτός» χώρος είναι μάλλον τεχνητή και τη χρησιμοποιούμε γιατί αρκετές φορές μας βολεύει να μελετάμε μέρη του όλου για να απλοποιήσουμε τα μελετούμενα συστήματα. Η ακτινοβολία του ήλιου, η ταχύτητα του ανέμου, η βροχόπτωση, η υγρασία, το νερό, ο αέρας και η σύστασή τους, η μάκρο και μίκροχλωρίδα, η μάκρο και μίκροπανίδα είναι μερικά από τα συστατικά ενός φυσικού οικοσυστήματος. Αναπόσταστος παράγοντας ενός οικοσυστήματος είναι και ο τρόπος με τον οποίο ρέει η ενέργεια σε αυτό. Στα φυσικά οικοσυστήματα της επιφάνειας της γης η κυριότερη πηγή ενέργειας είναι η ηλιακή ακτινοβολία, ενώ όσον αυτή η πηγή δεν είναι διαθέσιμη πχ λόγω βάθους τα έμβια όντα μετασχηματίζουν άλλες πηγές ενέργειας όπως αυτή που υπάρχει σε ηλεκτρόνια χημικών ουσιών.
Τα σημερινά φυσικά οικοσυστήματα όμως επηρεάζονται σημαντικά, σε ορισμένες φορές αμετάκλητα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι άνθρωποι σήμερα διαθέτουν ισχυρά μέσα για να επηρεάσουν σημαντικά οτιδήποτε υπάρχει γύρω τους. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που μελετάται σήμερα το αστικό οικοσύστημα, ως «διακριτός» χώρος με τους αντίστοιχους έμβιους και άβιους παράγοντες που το αποτελούν. Αν λοιπόν γίνει εκτροπή όμβριων υδάτων ή λυμάτων προς μια αλυκή, αυτό αναμένεται να επηρεάσει την αλατότητα και τη σύσταση του νερού και με τη σειρά της τη χλωρίδα και την πανίδα που μπορεί να επιβιώσει στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, το οποίο θα αποτελείται από διαφορετικές παραμέτρους από αυτό που υπήρχε πριν την παρέμβαση μας αυτή. Αν χρησιμοποιήσουμε εντομοκτόνα σε μια περιοχή για την εξάλειψη ενός εντόμου, είναι πολύ πιθανό να δημιουργούνται ταυτόχρονα κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση ή τον πολλαπλασιασμό άλλου εντόμουδιαφορετικού είδους.
Επομένως για να επανέλθουμε στο αρχικό μας ερώτημα το πιθανότερο είναι ότι αν παρατηρούμε μεγαλύτερα κουνούπια από άλλες χρονιές μάλλον μας τσιμπούν είτε άλλα είδη κουνουπιών, είτε άλλα έντομα. Θα ήταν καλό να γνωρίζουμε τι μας τσιμπά καθότι εκτός από όχληση ορισμένα έντομα μπορούν υπό προϋποθέσεις να έχουν τη δυνατότητα να μεταφέρουν ιούς ή παράσιτα. Επομένως γνωρίζοντας ακριβώς τι μας τσίμπησε μπορούμε να αναγνωρίσουμε αν υπάρχουν οποιαδήποτε ύποπτα συμπτώματα που να μας παραπέμπουν σε κάποια ασθένεια μεταδιδόμενη από διαβιβαστές. Γνωστοί διαβιβαστές μπορούν να είναι ορισμένα είδη κουνουπιών όπως το κοινό κουνούπι μπορεί να μεταφέρει τον ιό του Δυτικού Νείλου αλλά και οι φλεβοτόμοι (σκνίπα) που μπορούν να μεταφέρουν το τρυπανόσωμα λεϊσμανίας.
Οι σημερινές προσπάθειες των αρμόδιων φορέων και επιστημόνων εστιάζονται στη διαχείριση και όχι στην καταπολέμηση ή εξάλειψη των εντόμων υγειονομικής σημασίας. Έχουμε πια αντιληφθεί ότι για να εξαλείψουμε αποτελεσματικά με χημικά μέσα όπως είναι τα εντομοκτόνα όλα τα έντομα που μπορεί να μας ενοχλούν ή να ενοχλούν τους τουρίστες θα πρέπει να εφαρμόσουμε τόσο ακραία μέτρα που θα ρυπαίνουν το αστικό οικοσύστημα. Αναπόσπαστο μέρος του οποίου πάντα θα είναι και οι άνθρωποι. Από όπου και να αγοράζουμε τα προϊόντα που καταναλώνουμε για τη διατροφή μας, οι τροφές μας, το νερό που πίνουμε και ο αέρας που εισπνέουμε προέρχονται από ένα αστικό οικοσύστημα. Παρά τις προηγμένες τεχνολογίες επεξεργασίας, απολύμανσης και καθαρισμού που χρησιμοποιούνται ή θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αλλά δεν χρησιμοποιούνται λόγω κόστους, παραμένουν υπολείμματα, για πολλά από τα οποία υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι επηρεάζουν αρνητικά την υγεία του πλανήτη και τη δική μας.
Ως διαχείριση ενός πληθυσμού εντόμων αναφερόμαστε στη διατήρηση του αριθμού τους σε ένα μέγεθος που να μην έχει σημαντικό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζονται συγκεκριμένες προϋποθέσεις όπως το να γνωρίζουμε 1) ποια είναι τα έντομα υγειονομικής σημασίας στο αστικό οικοσύστημα που μελετούμε, 2) τι ιούς ή παράσιτα θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να μεταφέρουν και 3) πώς μεταβάλλεται ο πληθυσμός σε σχέση με το χρόνο και το χώρο.
Η Πράξης ΑΙΓΙΣ ως ένα εργαλείο για την καλύτερη προετοιμασία για την πρόληψη επιδημιών από διαβιβαστές
Στα πλαίσια της Πράξης ετοιμάζονται χάρτες κατανομής ειδών υγειονομικής σημασίας με ιστορικά στοιχεία καθώς και αναπτύσσονται και εφαρμόζονται μοντέλα πρόβλεψης της δυναμικής του πληθυσμού συγκεκριμένων ειδών σε σχέση με περιβαλλοντικές παραμέτρους όπως η θερμοκρασία, η βροχόπτωση, η υγρασία, η ταχύτητα του ανέμου, κοκ. Τελικός στόχος είναι να ποσοτικοποιηθεί ο κίνδυνος εμφάνισης επιδημιών ή/και πανδημιών που σχετίζονται με διαβιβαστές κάτω από διάφορα σενάρια μελέτης. Με αυτό τον τρόπο οι αρμόδιοι φορείς, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση οι Υγειονομικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Υγείας και των Δήμων θα είναι σε θέση να προετοιμαστούν κατάλληλα για την πρόληψη τέτοιων επιδημιών. Η συνεχής παρακολούθηση των εστιών ανάπτυξης για συγκεκριμένα έντομα υγειονομικής σημασίας, η εφαρμογή των καταλληλότερων συνδυασμό μέτρων για διαχείριση τους και η αξιολόγηση αυτής της διαχείρισης μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά σε αυτή την πρόληψη. Παράλληλα οι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε αυτή την προσπάθεια με το να γνωρίζουν ποια είναι τα κυριότερα είδη που υπάρχουν στην Κύπρο, έτσι ώστε να μπορούν να εντοπίσουν πιθανές αλλαγές και να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα των μέτρων που λαμβάνονται στην περιοχή τους.
Η Πράξη ΑΙΓΙΣ έχει τίτλο «Ανάπτυξη Διασυνοριακού Ολοκληρωμένου Καινοτόμου Ευφυούς Συστήματος Διαχείρισης Πόρων, Λήψης Αποφάσεων και Εκπαίδευσης στην Αντιμετώπιση Φυσικών και Τεχνολογικών Καταστροφών και Ανθρωπογενών και Κοινωνικών Κρίσεων». Εταίροι στην Πράξη από Κύπρο είναι η Δύναμη Πολιτικής Άμυνας και το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και από Ελλάδα το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Βορείου Αιγαίου και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Πράξης ΑΙΓΙΣ συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και από Εθνικούς πόρους της Ελλάδας και της Κύπρου, μέσω του Interreg Ελλάδα-Κύπρος 2014-2020.
Τα παιδιά μαθαίνουν να αυξάνουν την προσαρμοστικότητά τους σε ένα ολοένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον μέσω από βιωματικών εργαστηρίων στο θερινό σχολείο του ΤΠΚ στα πλαίσια της Πράξης ΑΙΓΙΣ
της Δρ Μάρλεν Ι. Βάσκες, Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό,
Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Περιβάλλοντος, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Αυτό το ερώτημα μας προβλημάτισε λίγο ή πολύ αυτό το καλοκαίρι, στο οποίο οι ανεπιθύμητοι αυτοί επισκέπτες έκαναν την εμφάνισή τους.Το φετινό καλοκαίρι μας βρήκε όμως αντιμέτωπους με «τεράστια» έντομα στη Λάρνακα που κατηγοριοποιήθηκαν σε χειρονόμους (non biting midges), με «τεράστια» έντομα στο Παραλίμνι, με την αγωνία μήπως εισαχθούν «νέα» κουνούπια από την Κρήτη με τον ιό Ζίκα, με «νέα» έντομα στην Πάφο όπως ήταν η εμφάνιση του Pangaeus bilineatus και με «νέα» κρούσματα ιό Δυτικού Νείλου (west nile virus) στα κατεχόμενα. Τι συμβαίνει άραγε? Γιατί μας προτιμάνε όλα αυτά τα «νέα» έντομα υγειονομικής σημασίας? Δεν είναι το νησί μας ελκυστικός προορισμός για τουρίστες μόνο?
«Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ' αυτό μένειν»
Συγεκριμένα ο Ηράκλειτος χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση για να περιγράψει ότι κανείς δεν μπορεί να περάσει το ίδιο ποτάμι δύο φορές. Με αυτή την έκφραση προσπαθούσαν να συλλάβουν οι αρχαίοι επιστήμονες την έντονη μεταβλητότητα των φυσικών οικοσυστημάτων. Ως φυσικό οικοσύστημα αναφερόμαστε σε οτιδήποτε άβιο ή έμβιο αποτελεί ένα «διακριτό» χώρο. Και η έννοια «διακριτός» χώρος είναι μάλλον τεχνητή και τη χρησιμοποιούμε γιατί αρκετές φορές μας βολεύει να μελετάμε μέρη του όλου για να απλοποιήσουμε τα μελετούμενα συστήματα. Η ακτινοβολία του ήλιου, η ταχύτητα του ανέμου, η βροχόπτωση, η υγρασία, το νερό, ο αέρας και η σύστασή τους, η μάκρο και μίκροχλωρίδα, η μάκρο και μίκροπανίδα είναι μερικά από τα συστατικά ενός φυσικού οικοσυστήματος. Αναπόσταστος παράγοντας ενός οικοσυστήματος είναι και ο τρόπος με τον οποίο ρέει η ενέργεια σε αυτό. Στα φυσικά οικοσυστήματα της επιφάνειας της γης η κυριότερη πηγή ενέργειας είναι η ηλιακή ακτινοβολία, ενώ όσον αυτή η πηγή δεν είναι διαθέσιμη πχ λόγω βάθους τα έμβια όντα μετασχηματίζουν άλλες πηγές ενέργειας όπως αυτή που υπάρχει σε ηλεκτρόνια χημικών ουσιών.
Τα σημερινά φυσικά οικοσυστήματα όμως επηρεάζονται σημαντικά, σε ορισμένες φορές αμετάκλητα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι άνθρωποι σήμερα διαθέτουν ισχυρά μέσα για να επηρεάσουν σημαντικά οτιδήποτε υπάρχει γύρω τους. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που μελετάται σήμερα το αστικό οικοσύστημα, ως «διακριτός» χώρος με τους αντίστοιχους έμβιους και άβιους παράγοντες που το αποτελούν. Αν λοιπόν γίνει εκτροπή όμβριων υδάτων ή λυμάτων προς μια αλυκή, αυτό αναμένεται να επηρεάσει την αλατότητα και τη σύσταση του νερού και με τη σειρά της τη χλωρίδα και την πανίδα που μπορεί να επιβιώσει στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, το οποίο θα αποτελείται από διαφορετικές παραμέτρους από αυτό που υπήρχε πριν την παρέμβαση μας αυτή. Αν χρησιμοποιήσουμε εντομοκτόνα σε μια περιοχή για την εξάλειψη ενός εντόμου, είναι πολύ πιθανό να δημιουργούνται ταυτόχρονα κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση ή τον πολλαπλασιασμό άλλου εντόμουδιαφορετικού είδους.
Επομένως για να επανέλθουμε στο αρχικό μας ερώτημα το πιθανότερο είναι ότι αν παρατηρούμε μεγαλύτερα κουνούπια από άλλες χρονιές μάλλον μας τσιμπούν είτε άλλα είδη κουνουπιών, είτε άλλα έντομα. Θα ήταν καλό να γνωρίζουμε τι μας τσιμπά καθότι εκτός από όχληση ορισμένα έντομα μπορούν υπό προϋποθέσεις να έχουν τη δυνατότητα να μεταφέρουν ιούς ή παράσιτα. Επομένως γνωρίζοντας ακριβώς τι μας τσίμπησε μπορούμε να αναγνωρίσουμε αν υπάρχουν οποιαδήποτε ύποπτα συμπτώματα που να μας παραπέμπουν σε κάποια ασθένεια μεταδιδόμενη από διαβιβαστές. Γνωστοί διαβιβαστές μπορούν να είναι ορισμένα είδη κουνουπιών όπως το κοινό κουνούπι μπορεί να μεταφέρει τον ιό του Δυτικού Νείλου αλλά και οι φλεβοτόμοι (σκνίπα) που μπορούν να μεταφέρουν το τρυπανόσωμα λεϊσμανίας.
Οι σημερινές προσπάθειες των αρμόδιων φορέων και επιστημόνων εστιάζονται στη διαχείριση και όχι στην καταπολέμηση ή εξάλειψη των εντόμων υγειονομικής σημασίας. Έχουμε πια αντιληφθεί ότι για να εξαλείψουμε αποτελεσματικά με χημικά μέσα όπως είναι τα εντομοκτόνα όλα τα έντομα που μπορεί να μας ενοχλούν ή να ενοχλούν τους τουρίστες θα πρέπει να εφαρμόσουμε τόσο ακραία μέτρα που θα ρυπαίνουν το αστικό οικοσύστημα. Αναπόσπαστο μέρος του οποίου πάντα θα είναι και οι άνθρωποι. Από όπου και να αγοράζουμε τα προϊόντα που καταναλώνουμε για τη διατροφή μας, οι τροφές μας, το νερό που πίνουμε και ο αέρας που εισπνέουμε προέρχονται από ένα αστικό οικοσύστημα. Παρά τις προηγμένες τεχνολογίες επεξεργασίας, απολύμανσης και καθαρισμού που χρησιμοποιούνται ή θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αλλά δεν χρησιμοποιούνται λόγω κόστους, παραμένουν υπολείμματα, για πολλά από τα οποία υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι επηρεάζουν αρνητικά την υγεία του πλανήτη και τη δική μας.
Ως διαχείριση ενός πληθυσμού εντόμων αναφερόμαστε στη διατήρηση του αριθμού τους σε ένα μέγεθος που να μην έχει σημαντικό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζονται συγκεκριμένες προϋποθέσεις όπως το να γνωρίζουμε 1) ποια είναι τα έντομα υγειονομικής σημασίας στο αστικό οικοσύστημα που μελετούμε, 2) τι ιούς ή παράσιτα θα μπορούσαν υπό προϋποθέσεις να μεταφέρουν και 3) πώς μεταβάλλεται ο πληθυσμός σε σχέση με το χρόνο και το χώρο.
Η Πράξης ΑΙΓΙΣ ως ένα εργαλείο για την καλύτερη προετοιμασία για την πρόληψη επιδημιών από διαβιβαστές
Στα πλαίσια της Πράξης ετοιμάζονται χάρτες κατανομής ειδών υγειονομικής σημασίας με ιστορικά στοιχεία καθώς και αναπτύσσονται και εφαρμόζονται μοντέλα πρόβλεψης της δυναμικής του πληθυσμού συγκεκριμένων ειδών σε σχέση με περιβαλλοντικές παραμέτρους όπως η θερμοκρασία, η βροχόπτωση, η υγρασία, η ταχύτητα του ανέμου, κοκ. Τελικός στόχος είναι να ποσοτικοποιηθεί ο κίνδυνος εμφάνισης επιδημιών ή/και πανδημιών που σχετίζονται με διαβιβαστές κάτω από διάφορα σενάρια μελέτης. Με αυτό τον τρόπο οι αρμόδιοι φορείς, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση οι Υγειονομικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Υγείας και των Δήμων θα είναι σε θέση να προετοιμαστούν κατάλληλα για την πρόληψη τέτοιων επιδημιών. Η συνεχής παρακολούθηση των εστιών ανάπτυξης για συγκεκριμένα έντομα υγειονομικής σημασίας, η εφαρμογή των καταλληλότερων συνδυασμό μέτρων για διαχείριση τους και η αξιολόγηση αυτής της διαχείρισης μπορούν να συνεισφέρουν σημαντικά σε αυτή την πρόληψη. Παράλληλα οι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε αυτή την προσπάθεια με το να γνωρίζουν ποια είναι τα κυριότερα είδη που υπάρχουν στην Κύπρο, έτσι ώστε να μπορούν να εντοπίσουν πιθανές αλλαγές και να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα των μέτρων που λαμβάνονται στην περιοχή τους.
Η Πράξη ΑΙΓΙΣ έχει τίτλο «Ανάπτυξη Διασυνοριακού Ολοκληρωμένου Καινοτόμου Ευφυούς Συστήματος Διαχείρισης Πόρων, Λήψης Αποφάσεων και Εκπαίδευσης στην Αντιμετώπιση Φυσικών και Τεχνολογικών Καταστροφών και Ανθρωπογενών και Κοινωνικών Κρίσεων». Εταίροι στην Πράξη από Κύπρο είναι η Δύναμη Πολιτικής Άμυνας και το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και από Ελλάδα το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Βορείου Αιγαίου και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Πράξης ΑΙΓΙΣ συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και από Εθνικούς πόρους της Ελλάδας και της Κύπρου, μέσω του Interreg Ελλάδα-Κύπρος 2014-2020.
