Της Δρος Μαρίας Καρανικόλα
Στόχος της 30ης Μαρτίου, ως Παγκόσμιας Ημέρας Διπολικής Διαταραχής, είναι η ευαισθητοποίηση του πληθυσμού αναφορικά με αυτή τη χρόνια νόσο. Η διπολική διαταραχή ανήκει στην ομάδα των διαταραχών διάθεσης και χαρακτηρίζεται από απρόβλεπτες μεταβολές της διάθεσης και συγκεκριμένα εναλλαγές μεταξύ κατάθλιψης (αντίληψη παθολογικά χαμηλής προσωπικής αξίας, διαταραχές ύπνου και όρεξης, μείωση της ενεργητικότητας, σκέψεις αυτοκτονίας, κτλ) και μανίας (υπερκινητικότητα, μειωμένη ανάγκη για ύπνο, αντίληψη παθολογικά επαυξημένης προσωπικής αξίας, επιθετική συμπεριφορά, έντονη καχυποψία, κτλ ). Στο πλαίσιο της διπολικής διαταραχής αρκετές φορές εκδηλώνεται μια μικτή κατάσταση, κατά την οποία τα συμπτώματα της μανίας και της κατάθλιψης συνυπάρχουν.
Τα άτομα που εμφανίζουν συμπτώματα όπως τα ανωτέρω είναι σημαντικό να βρίσκονται σε επαφή με εξειδικευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η έγκαιρη και έγκυρη αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της διπολικής διαταραχής είναι καθοριστική, συμβάλει στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ατόμων αυτών και των οικογενειών τους, και βασίζεται στον συνδυασμό φαρμακοθεραπείας και ψυχο-κοινωνικών παρεμβάσεων. Όταν τα άτομα με τέτοιου είδους δυσκολίες δεν λαμβάνουν έγκαιρα στήριξη για τη διαχείριση της διαταραχής αυτής, πιθανόν να εμφανίσουν ελλείμματα στις γνωστικές λειτουργίες και να επηρεαστεί αρνητικά η ποιότητα της ζωής τους.
Η συχνότητα εμφάνισης συμπτωμάτων διπολικής διαταραχής αυξάνεται στα περισσότερα κράτη, με σημαντικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, δεδομένου του μεγέθους των κοινωνικών, οικονομικών και ψυχοβιολογικών επιπτώσεών της. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας οι διαταραχές διάθεσης αποτελούν μια από τις κυριότερες αιτίες επιβάρυνσης του υγειονομικού συστήματος και της ανθρώπινης υγείας. Στην Κύπρο, το ποσοστό των πασχόντων από διπολική διαταραχή έχει αυξηθεί στον γενικό πληθυσμό από το 1990 έως σήμερα κατά περίπου 14%. Επιβαρυντικοί παράγοντες για την εκδήλωση σοβαρών ψυχικών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένης και της διπολικής διαταραχής, θεωρούνται η παρουσία πολλαπλών, παρατεταμένων και σοβαρών ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής όπως η φτώχια, ο πόλεμος και η κακοποίηση, καθώς και παράγοντες όπως η χρήση νόμιμων και παράνομων ψυχοδραστικών ουσιών και το θετικό οικογενειακό ιστορικό ψυχικών διαταραχών.
Στη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, η παρουσία της πανδημίας Covid-19 έχει επηρεάσει την ψυχική υγεία και των ατόμων με διπολική διαταραχή. Και ενώ τα πρώτα συγκριτικά δεδομένα μεταξύ των ετών 2019 και 2020 δεν έδειξαν διαφορές στη συχνότητα και στην ένταση των συμπτωμάτων κατάθλιψης, μανίας, διαταραχών ύπνου και σκέψεων αυτοκτονίας στα άτομα με διπολική διαταραχή, ωστόσο αποκάλυψαν αυξημένη συχνότητα συμπτωμάτων άγχους λόγω της πανδημίας και των απαιτήσεων διαχείρισής της σε αυτόν τον κλινικό πληθυσμό (Lewis et al. 2022). Επίσης, περίπου ένα στα τρία άτομα με διπολική διαταραχή ανέφεραν σοβαρές δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και περίπου ένα στα πέντε άτομα επισήμαναν δυσκολίες πρόσβασης στη φαρμακοθεραπεία (Lewis et al. 2022). Οι δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και η μη ορθή εφαρμογή της φαρμακοθεραπείας διαχρονικά σχετίζονται με υποτροπή και δυσμενή κλινική εξέλιξη των χρόνιων ψυχικών νοσημάτων. Επομένως, αναμένονται όψιμες επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία των ατόμων με διπολική διαταραχή στο αμέσως επόμενο διάστημα και ειδικά στα άτομα που ζουν υπό συνθήκες οικονομικο-κοινωνικού αποκλεισμού και συνεπακόλουθης περιορισμένης πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας.
Υπό το πρίσμα αυτό, η εφαρμογή δέσμης μέτρων με στόχο α) την προσέγγιση της ευάλωτης αυτής κλινικής υπό-ομάδας και β) την πρόληψη υποτροπής σε όλα τα άτομα με διπολική διαταραχή, αναμένεται να αποτελέσει προτεραιότητα των συστημάτων υγείας. Δεδομένου ότι, η πανδημία Covid-19 έχει επισπεύσει την υιοθέτηση ηλεκτρονικών εφαρμογών προαγωγής της υγείας (e-health), αναμένεται τέτοιες εφαρμογές να συμβάλλουν στην προαγωγή και διατήρηση της υγείας και των ατόμων με διπολική διαταραχή (Xue et al. 2020). Ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας μέσω του διαδικτύου ως την ενδεικνυόμενη λύση διατήρησης του θεραπευτικούς συνεχούς, τηρώντας την ίδια στιγμή της υγειονομικά πρωτόκολλα. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν τη συνέχιση των θεραπευτικών συνεδριών μέσω τηλεδιασκέψεων και τη συνέχιση της λειτουργίας ομάδων αυτό-βοήθειας και στήριξης υπό τον συντονισμό επαγγελματιών υγείας. Οι ομάδες αυτές φαίνεται ότι προάγουν την ενδυνάμωση των συμμετεχόντων προσφέροντας ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, ακόμη και μέσω του διαδικτύου (Rotenberg et al 2022). Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι οι διαδικτυακές παρεμβάσεις δεν προτείνονται για την αντιμετώπιση επειγουσών καταστάσεων όπως η συμπεριφορά αυτοκτονίας, οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται άμεσα, δια ζώσης και από εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας (Rotenberg et al. 2022).
Άλλα δεδομένα δείχνουν πως τα άτομα με διπολική διαταραχή έχουν περισσότερες πιθανότητες να υιοθετήσουν ανθυγιεινές συνήθειες την περίοδο αυτή και να εφαρμόσουν σε μικρότερο βαθμό τα μέτρα προφύλαξης κατά της Covid-19, συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό (Dalkner et al. 2022). Για τον λόγο αυτό, οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις διατήρησης σταθερού και υγιεινού τρόπου ζωής είναι σημαντικές. Ειδικότερα, η προαγωγή της υγιεινής διατροφής, της σωματικής άσκησης και σταθερού προτύπου ύπνου σχετίζονται με διατήρηση εντός φυσιολογικού πλαισίου του κιρκάδιου ρυθμού, κατάσταση που δρα προστατευτικά έναντι στην επιδείνωση των συμπτωμάτων διπολικής διαταραχής. Επομένως, αυτός αναμένεται να είναι ένας επιπλέον στόχος των παρεμβάσεων των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, είτε διαδικτυακών είτε μέσω των συμβατικών προσεγγίσεων (Rotenberg et al. 2022).
Παράλληλα, παρεμβάσεις προαγωγής της πρόσβασης στη φαρμοκοθεραπεία και της ορθής εφαρμογής τής συνίσταται να αποτελούν προτεραιότητα, συμπεριλαμβανομένων και των παρεμβάσεων πρόληψης της χρήσης ουσιών (Hernández-Gómez et al. 2021). Άλλα δεδομένα τα οποία προέρχονται από τη σύγκριση ατόμων με διπολική διαταραχή και ατόμων του γενικού πληθυσμού κατά την περίοδο του πρώτου κύματος της πανδημίας έδειξαν αυξημένη συχνότητα συμπτωμάτων κατάθλιψης και άγχους, σωματικών συμπτωμάτων και διαταραχών ύπνου, τα οποία σχετίστηκαν με την κοινωνική αποστασιοποίηση και τον φόβο της πανδημίας στα άτομα με διπολική διαταραχή (Dalkner et al. 2022). Επομένως, παρεμβάσεις με στόχο την αποτελεσματικότερη διαχείριση της αγωνίας και του φόβου που σχετίζονται με την πανδημία από τα άτομα με διπολική διαταραχή θεωρούνται απαραίτητες και αναμένεται επιπλέον να συμβάλλουν έμμεσα στον περιορισμό της χρήσης ουσιών.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να εναρμονίζονται και με τις ανάγκες των μελών των οικογενειών με διπολική διαταραχή. Ερευνητικά δεδομένα επιβεβαιώνουν πως τα μέλη των οικογενειών ατόμων με διπολική διαταραχή λόγω μείωσης του αριθμού και του είδους των προσφερόμενων υπηρεσιών υγείας προς τους συγγενείς τους είχαν αυξημένα καθήκοντα φροντίδας με συνεπακόλουθη επιβάρυνση, χωρίς όμως να δεχθούν στήριξη από τις επίσημες υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Aminoff et al. 2022).
Δεδομένου ότι οι περιορισμοί στα συστήματα υγείας συνεχίζονται και η επιβάρυνση των χρηστών των υπηρεσιών υγείας αναμένεται να κλιμακωθεί, θεωρείται καίριο οι παρεμβάσεις στήριξης προς τα άτομα με διπολική διαταραχή και τους συγγενείς τους να ενσωματωθούν επαρκώς στην πολιτική υγείας που θα ακολουθηθεί. Βασική κατηγορία τέτοιου είδους παρεμβάσεων θεωρούνται οι παρεμβάσεις εκπαίδευσης, οι οποίες παρέχονται τόσο διαδικτυακά όσο και δια ζώσης. Το Τμήμα Νοσηλευτικής του ΤΕΠΑΚ, διεξάγει τη μελέτη «Management Of My Bipolarity», (ΜοΒ) στο πλαίσιο της οποίας έχουν διερευνηθεί οι ανάγκες εκπαίδευσης των ατόμων με διπολική διαταραχή και των οικογενειών τους, καθώς και η αποτελεσματικότητα εκπαιδευτικής παρέμβασης συνδυασμού συμβατικών και διαδικτυακών μεθόδων. Μάλιστα, στο πλαίσιο της μελέτης αυτής έχει δημιουργηθεί και ομάδα αυτοβοήθειας ατόμων με διπολική διαταραχή. Επισημαίνεται ότι πρόκειται για την πρώτη ελληνόφωνη ομάδα αυτό-βοήθειας ατόμων με διπολική διαταραχή στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Κύρια ερευνήτρια της μελέτης είναι η κ. Άννα Χατζηιωάννου, νοσηλεύτρια ψυχικής υγείας και επικεφαλής της μελέτης η Δρ Μαρία Καρανικόλα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΤΕΠΑΚ.
(*) Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Ψυχικής Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΤΕΠΑΚ
Μικροβιακό Κελί Ηλεκτρόλυσης: Μια καινοτόμα τεχνική για τη διαχείριση τοξικών υγρών αποβλήτων
Της Δρος Μαρίας Καρανικόλα
Στόχος της 30ης Μαρτίου, ως Παγκόσμιας Ημέρας Διπολικής Διαταραχής, είναι η ευαισθητοποίηση του πληθυσμού αναφορικά με αυτή τη χρόνια νόσο. Η διπολική διαταραχή ανήκει στην ομάδα των διαταραχών διάθεσης και χαρακτηρίζεται από απρόβλεπτες μεταβολές της διάθεσης και συγκεκριμένα εναλλαγές μεταξύ κατάθλιψης (αντίληψη παθολογικά χαμηλής προσωπικής αξίας, διαταραχές ύπνου και όρεξης, μείωση της ενεργητικότητας, σκέψεις αυτοκτονίας, κτλ) και μανίας (υπερκινητικότητα, μειωμένη ανάγκη για ύπνο, αντίληψη παθολογικά επαυξημένης προσωπικής αξίας, επιθετική συμπεριφορά, έντονη καχυποψία, κτλ ). Στο πλαίσιο της διπολικής διαταραχής αρκετές φορές εκδηλώνεται μια μικτή κατάσταση, κατά την οποία τα συμπτώματα της μανίας και της κατάθλιψης συνυπάρχουν.
Τα άτομα που εμφανίζουν συμπτώματα όπως τα ανωτέρω είναι σημαντικό να βρίσκονται σε επαφή με εξειδικευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η έγκαιρη και έγκυρη αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της διπολικής διαταραχής είναι καθοριστική, συμβάλει στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ατόμων αυτών και των οικογενειών τους, και βασίζεται στον συνδυασμό φαρμακοθεραπείας και ψυχο-κοινωνικών παρεμβάσεων. Όταν τα άτομα με τέτοιου είδους δυσκολίες δεν λαμβάνουν έγκαιρα στήριξη για τη διαχείριση της διαταραχής αυτής, πιθανόν να εμφανίσουν ελλείμματα στις γνωστικές λειτουργίες και να επηρεαστεί αρνητικά η ποιότητα της ζωής τους.
Η συχνότητα εμφάνισης συμπτωμάτων διπολικής διαταραχής αυξάνεται στα περισσότερα κράτη, με σημαντικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, δεδομένου του μεγέθους των κοινωνικών, οικονομικών και ψυχοβιολογικών επιπτώσεών της. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας οι διαταραχές διάθεσης αποτελούν μια από τις κυριότερες αιτίες επιβάρυνσης του υγειονομικού συστήματος και της ανθρώπινης υγείας. Στην Κύπρο, το ποσοστό των πασχόντων από διπολική διαταραχή έχει αυξηθεί στον γενικό πληθυσμό από το 1990 έως σήμερα κατά περίπου 14%. Επιβαρυντικοί παράγοντες για την εκδήλωση σοβαρών ψυχικών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένης και της διπολικής διαταραχής, θεωρούνται η παρουσία πολλαπλών, παρατεταμένων και σοβαρών ψυχοπιεστικών γεγονότων ζωής όπως η φτώχια, ο πόλεμος και η κακοποίηση, καθώς και παράγοντες όπως η χρήση νόμιμων και παράνομων ψυχοδραστικών ουσιών και το θετικό οικογενειακό ιστορικό ψυχικών διαταραχών.
Στη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, η παρουσία της πανδημίας Covid-19 έχει επηρεάσει την ψυχική υγεία και των ατόμων με διπολική διαταραχή. Και ενώ τα πρώτα συγκριτικά δεδομένα μεταξύ των ετών 2019 και 2020 δεν έδειξαν διαφορές στη συχνότητα και στην ένταση των συμπτωμάτων κατάθλιψης, μανίας, διαταραχών ύπνου και σκέψεων αυτοκτονίας στα άτομα με διπολική διαταραχή, ωστόσο αποκάλυψαν αυξημένη συχνότητα συμπτωμάτων άγχους λόγω της πανδημίας και των απαιτήσεων διαχείρισής της σε αυτόν τον κλινικό πληθυσμό (Lewis et al. 2022). Επίσης, περίπου ένα στα τρία άτομα με διπολική διαταραχή ανέφεραν σοβαρές δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και περίπου ένα στα πέντε άτομα επισήμαναν δυσκολίες πρόσβασης στη φαρμακοθεραπεία (Lewis et al. 2022). Οι δυσκολίες πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και η μη ορθή εφαρμογή της φαρμακοθεραπείας διαχρονικά σχετίζονται με υποτροπή και δυσμενή κλινική εξέλιξη των χρόνιων ψυχικών νοσημάτων. Επομένως, αναμένονται όψιμες επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία των ατόμων με διπολική διαταραχή στο αμέσως επόμενο διάστημα και ειδικά στα άτομα που ζουν υπό συνθήκες οικονομικο-κοινωνικού αποκλεισμού και συνεπακόλουθης περιορισμένης πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας.
Υπό το πρίσμα αυτό, η εφαρμογή δέσμης μέτρων με στόχο α) την προσέγγιση της ευάλωτης αυτής κλινικής υπό-ομάδας και β) την πρόληψη υποτροπής σε όλα τα άτομα με διπολική διαταραχή, αναμένεται να αποτελέσει προτεραιότητα των συστημάτων υγείας. Δεδομένου ότι, η πανδημία Covid-19 έχει επισπεύσει την υιοθέτηση ηλεκτρονικών εφαρμογών προαγωγής της υγείας (e-health), αναμένεται τέτοιες εφαρμογές να συμβάλλουν στην προαγωγή και διατήρηση της υγείας και των ατόμων με διπολική διαταραχή (Xue et al. 2020). Ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας μέσω του διαδικτύου ως την ενδεικνυόμενη λύση διατήρησης του θεραπευτικούς συνεχούς, τηρώντας την ίδια στιγμή της υγειονομικά πρωτόκολλα. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν τη συνέχιση των θεραπευτικών συνεδριών μέσω τηλεδιασκέψεων και τη συνέχιση της λειτουργίας ομάδων αυτό-βοήθειας και στήριξης υπό τον συντονισμό επαγγελματιών υγείας. Οι ομάδες αυτές φαίνεται ότι προάγουν την ενδυνάμωση των συμμετεχόντων προσφέροντας ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, ακόμη και μέσω του διαδικτύου (Rotenberg et al 2022). Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι οι διαδικτυακές παρεμβάσεις δεν προτείνονται για την αντιμετώπιση επειγουσών καταστάσεων όπως η συμπεριφορά αυτοκτονίας, οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται άμεσα, δια ζώσης και από εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας (Rotenberg et al. 2022).
Άλλα δεδομένα δείχνουν πως τα άτομα με διπολική διαταραχή έχουν περισσότερες πιθανότητες να υιοθετήσουν ανθυγιεινές συνήθειες την περίοδο αυτή και να εφαρμόσουν σε μικρότερο βαθμό τα μέτρα προφύλαξης κατά της Covid-19, συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό (Dalkner et al. 2022). Για τον λόγο αυτό, οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις διατήρησης σταθερού και υγιεινού τρόπου ζωής είναι σημαντικές. Ειδικότερα, η προαγωγή της υγιεινής διατροφής, της σωματικής άσκησης και σταθερού προτύπου ύπνου σχετίζονται με διατήρηση εντός φυσιολογικού πλαισίου του κιρκάδιου ρυθμού, κατάσταση που δρα προστατευτικά έναντι στην επιδείνωση των συμπτωμάτων διπολικής διαταραχής. Επομένως, αυτός αναμένεται να είναι ένας επιπλέον στόχος των παρεμβάσεων των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, είτε διαδικτυακών είτε μέσω των συμβατικών προσεγγίσεων (Rotenberg et al. 2022).
Παράλληλα, παρεμβάσεις προαγωγής της πρόσβασης στη φαρμοκοθεραπεία και της ορθής εφαρμογής τής συνίσταται να αποτελούν προτεραιότητα, συμπεριλαμβανομένων και των παρεμβάσεων πρόληψης της χρήσης ουσιών (Hernández-Gómez et al. 2021). Άλλα δεδομένα τα οποία προέρχονται από τη σύγκριση ατόμων με διπολική διαταραχή και ατόμων του γενικού πληθυσμού κατά την περίοδο του πρώτου κύματος της πανδημίας έδειξαν αυξημένη συχνότητα συμπτωμάτων κατάθλιψης και άγχους, σωματικών συμπτωμάτων και διαταραχών ύπνου, τα οποία σχετίστηκαν με την κοινωνική αποστασιοποίηση και τον φόβο της πανδημίας στα άτομα με διπολική διαταραχή (Dalkner et al. 2022). Επομένως, παρεμβάσεις με στόχο την αποτελεσματικότερη διαχείριση της αγωνίας και του φόβου που σχετίζονται με την πανδημία από τα άτομα με διπολική διαταραχή θεωρούνται απαραίτητες και αναμένεται επιπλέον να συμβάλλουν έμμεσα στον περιορισμό της χρήσης ουσιών.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να εναρμονίζονται και με τις ανάγκες των μελών των οικογενειών με διπολική διαταραχή. Ερευνητικά δεδομένα επιβεβαιώνουν πως τα μέλη των οικογενειών ατόμων με διπολική διαταραχή λόγω μείωσης του αριθμού και του είδους των προσφερόμενων υπηρεσιών υγείας προς τους συγγενείς τους είχαν αυξημένα καθήκοντα φροντίδας με συνεπακόλουθη επιβάρυνση, χωρίς όμως να δεχθούν στήριξη από τις επίσημες υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Aminoff et al. 2022).
Δεδομένου ότι οι περιορισμοί στα συστήματα υγείας συνεχίζονται και η επιβάρυνση των χρηστών των υπηρεσιών υγείας αναμένεται να κλιμακωθεί, θεωρείται καίριο οι παρεμβάσεις στήριξης προς τα άτομα με διπολική διαταραχή και τους συγγενείς τους να ενσωματωθούν επαρκώς στην πολιτική υγείας που θα ακολουθηθεί. Βασική κατηγορία τέτοιου είδους παρεμβάσεων θεωρούνται οι παρεμβάσεις εκπαίδευσης, οι οποίες παρέχονται τόσο διαδικτυακά όσο και δια ζώσης. Το Τμήμα Νοσηλευτικής του ΤΕΠΑΚ, διεξάγει τη μελέτη «Management Of My Bipolarity», (ΜοΒ) στο πλαίσιο της οποίας έχουν διερευνηθεί οι ανάγκες εκπαίδευσης των ατόμων με διπολική διαταραχή και των οικογενειών τους, καθώς και η αποτελεσματικότητα εκπαιδευτικής παρέμβασης συνδυασμού συμβατικών και διαδικτυακών μεθόδων. Μάλιστα, στο πλαίσιο της μελέτης αυτής έχει δημιουργηθεί και ομάδα αυτοβοήθειας ατόμων με διπολική διαταραχή. Επισημαίνεται ότι πρόκειται για την πρώτη ελληνόφωνη ομάδα αυτό-βοήθειας ατόμων με διπολική διαταραχή στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Κύρια ερευνήτρια της μελέτης είναι η κ. Άννα Χατζηιωάννου, νοσηλεύτρια ψυχικής υγείας και επικεφαλής της μελέτης η Δρ Μαρία Καρανικόλα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΤΕΠΑΚ.
(*) Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Ψυχικής Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΤΕΠΑΚ
