Συνέντευξη της επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Ασπασίας Παπαδήμα στην Εφημερίδα Φιλελεύθερος
Ο τρόπος που γράφουμε και διαβάζουμε την κυπριακή διάλεκτο παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλομορφία. Από την ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη, μέχρι τα παραμύθια του Χαμπή, στα μηνύματα στα κινητά τηλέφωνα των εφήβων, τα σατιρικά post στο Facebook και τις διαφημιστικές πινακίδες στους δρόμους, βλέπουμε πολλές παραλλαγές στη γραπτή έκφραση της ντοπιολαλιάς μας, η οποία επηρεάζεται από τον χρόνο, την αισθητική, την παιδεία, ακόμη και τις πολιτικές μας πεποιθήσεις.
Η επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Ασπασία Παπαδήμα, ύστερα από δεκαετή μελέτη με την ερευνητική της ομάδα, φέρνει μία νέα πρόταση γραφής και δύο καινούργιες γραμματοσειρές για τη διάλεκτο.
Σ’ αυτή τη συνέντευξη αναλύει περαιτέρω τις ιδεολογικές προσεγγίσεις που περιστοιχίζουν το θέμα αλλά και τις κοινωνιολογικές προεκτάσεις της προφορικής και γραπτής χρήσης της.
Μετά από δέκα χρόνια έρευνας, τι έχετε ανακαλύψει και που έχετε καταλήξει;
Κλείνοντας μια δεκαετία παρέα με τη διάλεκτο, ανακάλυψα κατ’ αρχάς την ομορφιά και την αξία της. Ο σπόρος του ενδιαφέροντος φυτεύτηκε το 2007 όταν έγινε μια πρώτη εισαγωγική μελέτη για την απόδοση της διαλέκτου στον γραπτό λόγο, ωστόσο η εκτενής έρευνα ξεκίνησε το 2010, όταν ιδρύθηκε το Ερευνητικό Εργαστήριο για τη Γλώσσα και τη Γραφιστική Επικοινωνία, που υπάγεται στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του ΤΕΠΑΚ.
Με τη συνεργασία ειδικών από άλλους επιστημονικούς κλάδους και με διεπιστημονική προσέγγιση, συλλέξαμε, καταγράψαμε, αρχειοθετήσαμε και μελετήσαμε τη διάλεκτο στον γραπτό λόγο καταλήγοντας σε ένα ολοκληρωμένο τυπογραφικό σύστημα για την απόδοση των διακριτών ήχων της που βασίζεται εξίσου σε γλωσσολογικά και τυπογραφικά κριτήρια, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις προτιμήσεις των χρηστών της.
Από ποια στάδια πέρασε αυτή η διαδικασία;
Η διαδικασία της δημιουργίας βασίστηκε σε συστηματική θεωρητική μελέτη που υποστηρίχθηκε από ποσοτική και ποιοτική έρευνα. Καταγράφηκαν οι στάσεις και οι προτιμήσεις των φυσικών ομιλητών της διαλέκτου μέσα από ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις.
Επίσης, έγιναν συνεντεύξεις με επιστήμονες και με εκπροσώπους του Υπουργείου Παιδείας και με άλλους συμμετέχοντες, ενώ έγιναν και διάφορα πειράματα, όπως πειράματα ορθογραφίας και πειράματα με τον ανιχνευτή οφθαλμικής κίνησης Eye-Tracker.
Καθοριστική ήταν η καταγραφή και μελέτη των τυπογραφικών προβλημάτων που εμφανίζουν τα υπάρχοντα συστήματα γραφής. Η διαδικασία του σχεδιασμού βασίστηκε στα ευρήματα της έρευνας, ενώ το τελικό αποτέλεσμα αξιολογήθηκε από τους χρήστες, διορθώθηκε κι επαναξιολογήθηκε σε δύο γύρους έρευνας δράσης.
Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια νέα γραμματοσειρά;
Το τελικό αποτέλεσμα είναι δύο γραμματοσειρές ανοικτού τύπου (open source) μια ισόπαχη, η Carlito Enalea, και μια ανισόπαχη, η GFS Didot Enalea.
Η επιλογή των συγκεκριμένων γραμματοσειρών βασίστηκε στην καθαρότητα και την ουδετερότητα του τυπογραφικού τους σχεδιασμού και στις υπάρχουσες ποικιλίες τους, πχ. έντονα, πλάγια κ.λπ.
Σε αυτές τις γραμματοσειρές ενσωματώσαμε ένα διακριτικό που εντάσσεται κάτω από συγκεκριμένα σύμφωνα του ελληνικού αλφαβήτου, παραπέμπει μορφολογικά στην «υπογεγραμμένη» της Αρχαίας Ελληνικής και αντικαθιστά το «ι» που πολύ συχνά βλέπουμε να χρησιμοποιείται για να δηλώσει το διακριτό ήχο της διαλέκτου π.χ. στη λέξη «σιέριν».
Με την ελάχιστη σχεδιαστική τροποποίηση των συμφώνων αυτών, έτσι ώστε το διακριτικό να φιλοξενηθεί μέσα στον ζωτικό χώρο των γραμμάτων, διατηρείται το οπτικό ίνδαλμα των χαρακτήρων και ταυτόχρονα διασφαλίζεται η ιστορική συνέχεια στη γραπτή μορφή της γλώσσας. Το τυπογραφικό σύστημα που προτείνουμε «θεραπεύει» τα τυπογραφικά προβλήματα που εντοπίσαμε στα υπάρχοντα συστήματα, ενώ παράλληλα εγγυάται ιδανικές συνθήκες ανάγνωσης με απλότητα, ευκρίνεια, οπτική ομοιογένεια και απρόσκοπτη ροή.
Πώς ονομάζονται λοιπόν αυτές οι δύο γραμματοσειρές;
Επιλέξαμε το Ενάλια (Enalea) για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την ετυμολογία της λέξης, που σημαίνει «μέσα στη θάλασσα», καθώς το ερευνητικό μας εργαστήρι έχει την έδρα του στη Λεμεσό, σε κοντινή απόσταση από τη θάλασσα. Ο δεύτερος λόγος αφορά στο ιστορικό και φιλολογικό φορτίο της συγκεκριμένης λέξης, καθώς εμφανίζεται ως επιθετικός προσδιορισμός για το νησί της Κύπρου στην Ελένη του Ευριπίδη.
Έχει ήδη κυκλοφορήσει κάποιο βιβλίο με τη χρήση της Enalea;
Πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε μια πολύ όμορφη έκδοση, το «Σκράμπλερ», με κυπριακά χαϊκού του Φορτίνο Σαμάνο –κατά κόσμον Νίκος Φιλίππου–, από τις εκδόσεις «όουκ-press». Tα χαϊκούθκια, όπως τα αποκαλεί ο ίδιος. Η συλλογή στοιχειοθετήθηκε με την GFS Didot Enalea. Η χαρά της έκδοσης είναι διπλή, τόσο για το ντεμπούτο της γραμματοσειράς στην εκτυπωτική αναπαραγωγή, όσο και γιατί χρησιμοποιήθηκε για να «ντύσει» έναν τόσο δημιουργικό πειραματισμό που αποτυπώνει με διακριτικό χιούμορ και καλαίσθητο ρεαλισμό στιγμιότυπα της κυπριακής πραγματικότητας.
Αν προωθηθεί η γραφή της κυπριακής διαλέκτου, πόσο μάλλον η υιοθέτηση μίας ενιαίας γραφής της, υπάρχει κίνδυνος να περάσει ως «γλώσσα»;
Αυτός ο υποτιθέμενος κίνδυνος νομίζω ότι είναι κατασκευασμένος και βασίζεται σε ιδεολογικά στεγανά. Η ανακήρυξη και καθιέρωση μιας γλώσσας είναι απόφαση πολιτική και προϋποθέτει πολλά περισσότερα από ένα ενιαίο τυπογραφικό σύστημα. Η γλωσσική ποικιλότητα, που θεωρείται ακόμα υποτιμημένη στην Κύπρο, επαινείται και προωθείται σε άλλες χώρες, όπου τα τοπικά ιδιώματα χαίρουν εκτίμησης και προβολής, ενώ οι φυσικοί ομιλητές τους νιώθουν μάλλον υπερηφάνεια, παρά αμηχανία, όταν τα χρησιμοποιούν.
Η πολιτικοποίηση της χρήσης της διαλέκτου έχει δημιουργήσει ένα ταμπού στην κυπριακή κοινωνία. Συναντήσατε αυτό το ιδεολογικό ζήτημα στο «ταξίδι» σας;
Το ιδεολογικό ζήτημα ήταν παρόν σε όλη τη διαδρομή. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, των συνεντεύξεων, των ερωτηματολογίων, μου έτυχε πολλές φορές, πριν προλάβω καν να εξηγήσω τι ακριβώς μελετάω και ποιο είναι το ερευνητικό ερώτημα, να δεχτώ καχύποπτη αντιμετώπιση ή εκ προοιμίου άρνηση, λόγω προκατάληψης. Είναι όντως ταμπού η μητρική διάλεκτος για τους φυσικούς ομιλητές της στην Κύπρο. Σχήμα οξύμωρο!
Το ότι έρχεστε από έξω, από την Ελλάδα, σας έδωσε το προνόμιο του τρίτου, του παρατηρητή. Αυτό ήταν υπέρ σας; Με την έννοια ότι δεν κουβαλούσατε φορτία που ενδεχομένως υπάρχουν στους Κύπριους τυπογράφους και γλωσσολόγους;
Παρότι δεν νιώθω πια ότι «έρχομαι από έξω» γιατί είμαι ήδη είκοσι χρόνια εγκατεστημένη στην Κύπρο, ναι, θεωρώ ότι η ιδεολογική απόσταση λειτούργησε υπέρ εμού σε πολλά επίπεδα.
Ξεκινώντας από το ίδιο το θέμα, το οποίο πολλοί Κύπριοι αμφισβήτησαν ρωτώντας με τι ενδιαφέρον έβρισκα στη διάλεκτο… Ενώ η διάλεκτος είναι για τους Κύπριους δεδομένη, και πιθανόν αδιάφορη, για μένα ήταν ένα γόνιμο, ανεξερεύνητο πεδίο -από άποψη τυπογραφική- στο οποίο διέκρινα δυναμικό και προοπτικές. Το προνόμιο του παρατηρητή όντως εξασφάλισε την καθαρότητα στην κρίση και την ιδεολογική αποστασιοποίηση.
Ωστόσο υπήρξαν άτομα που είδαν με αρνητικό τρόπο την ενασχόλησή σας με το θέμα;
Έφτασαν στα αφτιά μου κάποιες αρνητικές αντιδράσεις που σχετίζονται με την ιδεολογική προσέγγιση του θέματος. Προφανώς προήλθαν από άτομα που δεν γνώριζαν ότι δεν είχα κανένα απολύτως πολιτικό ή ιδεολογικό κίνητρο -αντιθέτως, μάλιστα, έλαβα πολύ σοβαρά υπόψη μου και σεβάστηκα τις ιδεολογικές ανησυχίες των φυσικών ομιλητών, σε όλη τη διάρκεια της έρευνας αυτής. Κινήθηκα σε περιοχές που άπτονται των δικών μου γνωστικών πεδίων κι ενδιαφερόντων, όπως η οπτική επικοινωνία και ο τυπογραφικός σχεδιασμός.
Λόγω της διεπιστημονικής προσέγγισης της έρευνάς μου είχα, όπως είπα ήδη, τη συνδρομή, καθοδήγηση και υποστήριξη ειδικών από άλλους επιστημονικούς κλάδους στα θέματα που έβγαιναν από τα δικά μου γνωστικά πλαίσια. Δεν γνωρίζω αν ενοχλήθηκε κάποιος, αλλά δεν βλέπω και τον λόγο για να είμαι ειλικρινής.
Πρακτικά, πώς βλέπετε εφικτό να κυκλοφορήσει ευρέως η Enalea;
Οι γραμματοσειρές Enalea είναι προϊόντα έρευνας που διεξάχθηκε σε ερευνητικό εργαστήριο του Δημόσιου Τεχνολογικού Πανεπιστημίου. Για τον λόγο αυτό είναι διαθέσιμες σε όποιον ενδιαφέρεται να τις χρησιμοποιήσει.
Στην παρούσα φάση οι γραμματοσειρές εξυπηρετούν περισσότερο εκδοτικές ανάγκες καθώς είναι κωδικοποιημένες με κατ’ επιλογήν εναλλακτικούς χαρακτήρες και λειτουργούν σε προγράμματα που έχουν την υποδομή υποστήριξης, παραδείγματος χάρη Microsoft Word, Adobe InDesign και σε εκδόσεις 2008 ή νεότερες.
Στο μέλλον, αν κάποτε δημιουργηθεί οργανωμένο και κοινά αποδεκτό κυπριακό πληκτρολόγιο, θα μπορούσαν οι ειδικοί χαρακτήρες να ενταχθούν σε αυτό.
Είναι θέμα πολιτικής απόφασης λέτε; Έχετε σκοπό να το προωθήσετε;
Ναι, πρόκειται ξεκάθαρα για πολιτική απόφαση. Μια σαφώς δύσκολη απόφαση, λόγω του ιδεολογικού φορτίου που περιέγραψα νωρίτερα. Επιπλέον, θεωρώ ότι ένα τόσο σοβαρό θέμα δεν είναι σωστό να προωθηθεί από μεμονωμένα άτομα. Χρειάζεται διαβούλευση και συμφωνία ειδικών από διαφορετικούς κλάδους έτσι ώστε να αντιμετωπισθεί το θέμα με ολιστικό τρόπο. Σίγουρα θα με ενδιέφερε να συμμετέχω σε αυτή τη διαδικασία.
Δεδομένου ότι είστε από την Ελλάδα, ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με την κυπριακή διάλεκτο;
Την πρώτη φορά που άκουσα διάλογο στη διάλεκτο, πριν από 25 χρόνια στην Αθήνα, ενθουσιάστηκα, παρ’ όλο που δεν κατάλαβα ποια «γλώσσα» μιλούσαν οι δυο κοπέλες που συζητούσαν! Μου άρεσε πολύ η τραγουδιστή ταχύτητα κι η προφορά της. Δεν έμοιαζε με καμιά από τις ελληνικές ντοπιολαλιές που είχα ακούσει μέχρι τότε, οπότε, αφελώς, υπέθεσα ότι ήταν μια ξένη γλώσσα.
Λίγα χρόνια μετά, όταν πια εγκαταστάθηκα στην Κύπρο, παρ’ ότι είχα ήδη αρκετά ακούσματα, η διάλεκτος εξακολουθούσε να ηχεί ανοίκεια στ’ αφτιά μου εφόσον το λεξιλόγιό μου ήταν ακόμα φτωχό. Θυμάμαι ότι τον πρώτο καιρό, αν δεν ήμουν απόλυτα συγκεντρωμένη, ένιωθα τις κουβέντες γύρω μου σαν ένα ακατανόητο, εύρυθμο βουητό.
Πώς παρακινηθήκατε για να προχωρήσετε στην έρευνα και τη μελέτη της;
Το ενδιαφέρον ξεκίνησε από τα ακουστικά ερεθίσματα. Μου έκαναν μεγάλη εντύπωση οι διαφοροποιήσεις στην προφορά της διαλέκτου και οι αποχρώσεις στους διακριτούς ήχους.
Τα παιδιά μου ήταν επίσης μεγάλη πηγή έμπνευσης καθώς παρακολούθησα το πέρασμά τους, το άλμα τους θα έλεγα καλύτερα, από τον μητρικό γλωσσικό κώδικα, τα Νέα Ελληνικά, που μιλούσαν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, στη διάλεκτο μόλις πήγαν στο σχολείο. Η ραγδαία αυτή μετάβαση εκτός από διασκεδαστική ήταν και πολύ ενδιαφέρουσα, σε πολλά επίπεδα.
Παράλληλα, την εποχή εκείνη, άρχισα να εντοπίζω μεμονωμένα και σπάνια δείγματα της διαλέκτου σε γραπτή μορφή, σε ταμπέλες κυρίως. Η μεγάλη «αποκάλυψη» ήταν μια εμπορική ταμπέλα στη Λευκωσία, κοντά στα φώτα του Αγίου Αντωνίου, που έγραφε με κεφαλαία γράμματα ΒΙΤΕΟ ΚΛΑΠ. Νομίζω ότι αυτή η λατρεμένη ταμπέλα αποτέλεσε το κομβικό σημείο για την έναρξη της συγκεκριμένης έρευνας.
Οι νέοι και τα παιδιά προτιμούν στην επικοινωνία τους τη διάλεκτο αντί της κοινής Ελληνικής. Πού το αποδίδετε;
Οι νέοι και τα παιδιά φαίνεται να αδιαφορούν για τις πολιτικές διαστάσεις του γλωσσικού ζητήματος και διεκδικούν το μητρικό γλωσσικό τους κώδικα σε κάθε του έκφανση. Θέλουν να γράφουν όπως μιλούν γιατί νιώθουν ότι έτσι εκφράζονται καλύτερα.
Η ανάγκη για την αμεσότητα που προσφέρει η διάλεκτος, στη μεταξύ τους επικοινωνία, υπερισχύει του γλωσσικού πλούτου ή της επιβεβλημένης «ορθότητας» της Νεοελληνικής. Η διάλεκτος τούς παρέχει ασφάλεια και το αίσθημα τού ανήκειν σε ένα οικείο σύνολο, στο πλαίσιο μιας κοινωνίας όπου η διαφορετικότητα είναι ακόμα και σήμερα θέμα προς συζήτηση και διαπραγμάτευση.
Τα συμπεράσματα αυτά προέρχονται από τις προσωπικές μου εμπειρίες και την αλληλεπίδρασή μου με τα παιδιά μου και τους φοιτητές μου.
Γι’ αυτό, θεωρείτε σημαντικό να τους δώσουμε ένα προσιτό εργαλείο ώστε να τη γράφουν σωστά;
Το να γράφουν σωστά στη διάλεκτο είναι θέμα γραμματισμού κι έχει να κάνει με την εκπαίδευση και τις γνωστικές κι επικοινωνιακές τους ικανότητες. Το να την αποδίδουν σωστά με ένα κατάλληλο και προσιτό εργαλείο έχει να κάνει με την οπτική επικοινωνία και αυτό είναι το ζητούμενο στη δική μου έρευνα.
Θεωρώ ότι η τυπογραφία είναι εξίσου σημαντική με τη γραμματική και το συντακτικό της γλώσσας. Η τυπογραφία διέπεται από κανόνες και αξίες, ενώ παράλληλα εξελίσσεται και προσαρμόζεται, όπως ακριβώς και η γλώσσα. Η τυπογραφία είναι το συντακτικό και η γραμματική της γραπτής γλώσσας γι’ αυτό και ο ρόλος της είναι τόσο καθοριστικός κι αδιαπραγμάτευτος στην οπτική επικοινωνία.
Είναι υπαρκτή ανάγκη να υιοθετήσουμε μία κοινή γραφή της κυπριακής διαλέκτου;
Θεωρώ πως είναι. Μια ανάγκη που, όσο περνάει ο καιρός, γίνεται όλο και πιο επιτακτική, καθώς η διάλεκτος χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στη γραπτή μορφή της, σταδιακά αποενοχοποιημένη από το ιδεολογικό της φορτίο. Σε αυτό φαίνεται να συμφωνούν αρκετοί γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, γραφίστες, αλλά και οι φυσικοί ομιλητές της διαλέκτου. Μέχρι πρόσφατα η δημόσια χρήση της περιοριζόταν στην εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή και στη σάτιρα ή στο χιούμορ.
Τα τελευταία χρόνια αυτό αλλάζει κι ακούμε τη διάλεκτο και στον δημόσιο λόγο. Τη συναντάμε επίσης όλο και πιο συχνά στη γραπτή μορφή της, καθώς η γραπτή επικοινωνία έχει αποκτήσει δημόσιο χαρακτήρα εξαιτίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Η εξωστρέφειά της στον γραπτό λόγο συμβάλλει στη σταδιακή αποενοχοποίηση της και, κατ’ επέκταση, στην ευρεία χρήση της σε εμπορικές πινακίδες, στην καθημερινή (vernacular) τυπογραφία, στον υποτιτλισμό και στη διαφήμιση.
Στα μαθήματα διαφήμισης που διδάσκω, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, παρατηρώ ότι οι φοιτητές εντάσσουν όλο και περισσότερο τη διάλεκτο στη δουλειά τους. Ένα κοινά αποδεκτό σύστημα για τη γραφή της θα προωθούσε την ομοιομορφία στον γραπτό λόγο και θα ανέπτυσσε τα απαραίτητα εργαλεία για τη σωστή οπτική απόδοση της διαλέκτου.
Who is Who
Η Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, Ασπασία Παπαδήμα, συντονίζει το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη Γραφιστική Επικοινωνία (lgcrl.com). Έχει εργαστεί σε δημιουργικά και διαφημιστικά γραφεία στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Εξασκεί τη γραφιστική ως σύμβουλος σε σημαντικές αναθέσεις σχεδιασμού. Το ερευνητικό της έργο έχει παρουσιαστεί σε διεθνή συνέδρια και έχει δημοσιευθεί σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, ενώ η γραφιστική και καλλιτεχνική δουλειά της έχει παρουσιαστεί σε εκθέσεις στην Κύπρο και έχει διακριθεί στο εξωτερικό. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τον τυπογραφικό σχεδιασμό, την πραγμάτωση της κυπριακής διαλέκτου στον γραπτό λόγο, την αστική γραφιστική γλώσσα, το γλωσσικο-τυπογραφικό τοπίο και τη σημειωτική του πολιτισμού. Έχει ιδρύσει και συντονίζει το Ερευνητικό Εργαστήριο για τη Γλώσσα και τη Γραφιστική Επικοινωνία.
Διαβάστε το άρθρο στην εφημερίδα Φιλελεύθερος
Η διδασκαλία και η χρήση νέων τεχνολογιών
Συνέντευξη της επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Ασπασίας Παπαδήμα στην Εφημερίδα Φιλελεύθερος
Ο τρόπος που γράφουμε και διαβάζουμε την κυπριακή διάλεκτο παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλομορφία. Από την ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη, μέχρι τα παραμύθια του Χαμπή, στα μηνύματα στα κινητά τηλέφωνα των εφήβων, τα σατιρικά post στο Facebook και τις διαφημιστικές πινακίδες στους δρόμους, βλέπουμε πολλές παραλλαγές στη γραπτή έκφραση της ντοπιολαλιάς μας, η οποία επηρεάζεται από τον χρόνο, την αισθητική, την παιδεία, ακόμη και τις πολιτικές μας πεποιθήσεις.
Η επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Ασπασία Παπαδήμα, ύστερα από δεκαετή μελέτη με την ερευνητική της ομάδα, φέρνει μία νέα πρόταση γραφής και δύο καινούργιες γραμματοσειρές για τη διάλεκτο.
Σ’ αυτή τη συνέντευξη αναλύει περαιτέρω τις ιδεολογικές προσεγγίσεις που περιστοιχίζουν το θέμα αλλά και τις κοινωνιολογικές προεκτάσεις της προφορικής και γραπτής χρήσης της.
Μετά από δέκα χρόνια έρευνας, τι έχετε ανακαλύψει και που έχετε καταλήξει;
Κλείνοντας μια δεκαετία παρέα με τη διάλεκτο, ανακάλυψα κατ’ αρχάς την ομορφιά και την αξία της. Ο σπόρος του ενδιαφέροντος φυτεύτηκε το 2007 όταν έγινε μια πρώτη εισαγωγική μελέτη για την απόδοση της διαλέκτου στον γραπτό λόγο, ωστόσο η εκτενής έρευνα ξεκίνησε το 2010, όταν ιδρύθηκε το Ερευνητικό Εργαστήριο για τη Γλώσσα και τη Γραφιστική Επικοινωνία, που υπάγεται στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του ΤΕΠΑΚ.
Με τη συνεργασία ειδικών από άλλους επιστημονικούς κλάδους και με διεπιστημονική προσέγγιση, συλλέξαμε, καταγράψαμε, αρχειοθετήσαμε και μελετήσαμε τη διάλεκτο στον γραπτό λόγο καταλήγοντας σε ένα ολοκληρωμένο τυπογραφικό σύστημα για την απόδοση των διακριτών ήχων της που βασίζεται εξίσου σε γλωσσολογικά και τυπογραφικά κριτήρια, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις προτιμήσεις των χρηστών της.
Από ποια στάδια πέρασε αυτή η διαδικασία;
Η διαδικασία της δημιουργίας βασίστηκε σε συστηματική θεωρητική μελέτη που υποστηρίχθηκε από ποσοτική και ποιοτική έρευνα. Καταγράφηκαν οι στάσεις και οι προτιμήσεις των φυσικών ομιλητών της διαλέκτου μέσα από ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις.
Επίσης, έγιναν συνεντεύξεις με επιστήμονες και με εκπροσώπους του Υπουργείου Παιδείας και με άλλους συμμετέχοντες, ενώ έγιναν και διάφορα πειράματα, όπως πειράματα ορθογραφίας και πειράματα με τον ανιχνευτή οφθαλμικής κίνησης Eye-Tracker.
Καθοριστική ήταν η καταγραφή και μελέτη των τυπογραφικών προβλημάτων που εμφανίζουν τα υπάρχοντα συστήματα γραφής. Η διαδικασία του σχεδιασμού βασίστηκε στα ευρήματα της έρευνας, ενώ το τελικό αποτέλεσμα αξιολογήθηκε από τους χρήστες, διορθώθηκε κι επαναξιολογήθηκε σε δύο γύρους έρευνας δράσης.
Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια νέα γραμματοσειρά;
Το τελικό αποτέλεσμα είναι δύο γραμματοσειρές ανοικτού τύπου (open source) μια ισόπαχη, η Carlito Enalea, και μια ανισόπαχη, η GFS Didot Enalea.
Η επιλογή των συγκεκριμένων γραμματοσειρών βασίστηκε στην καθαρότητα και την ουδετερότητα του τυπογραφικού τους σχεδιασμού και στις υπάρχουσες ποικιλίες τους, πχ. έντονα, πλάγια κ.λπ.
Σε αυτές τις γραμματοσειρές ενσωματώσαμε ένα διακριτικό που εντάσσεται κάτω από συγκεκριμένα σύμφωνα του ελληνικού αλφαβήτου, παραπέμπει μορφολογικά στην «υπογεγραμμένη» της Αρχαίας Ελληνικής και αντικαθιστά το «ι» που πολύ συχνά βλέπουμε να χρησιμοποιείται για να δηλώσει το διακριτό ήχο της διαλέκτου π.χ. στη λέξη «σιέριν».
Με την ελάχιστη σχεδιαστική τροποποίηση των συμφώνων αυτών, έτσι ώστε το διακριτικό να φιλοξενηθεί μέσα στον ζωτικό χώρο των γραμμάτων, διατηρείται το οπτικό ίνδαλμα των χαρακτήρων και ταυτόχρονα διασφαλίζεται η ιστορική συνέχεια στη γραπτή μορφή της γλώσσας. Το τυπογραφικό σύστημα που προτείνουμε «θεραπεύει» τα τυπογραφικά προβλήματα που εντοπίσαμε στα υπάρχοντα συστήματα, ενώ παράλληλα εγγυάται ιδανικές συνθήκες ανάγνωσης με απλότητα, ευκρίνεια, οπτική ομοιογένεια και απρόσκοπτη ροή.
Πώς ονομάζονται λοιπόν αυτές οι δύο γραμματοσειρές;
Επιλέξαμε το Ενάλια (Enalea) για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την ετυμολογία της λέξης, που σημαίνει «μέσα στη θάλασσα», καθώς το ερευνητικό μας εργαστήρι έχει την έδρα του στη Λεμεσό, σε κοντινή απόσταση από τη θάλασσα. Ο δεύτερος λόγος αφορά στο ιστορικό και φιλολογικό φορτίο της συγκεκριμένης λέξης, καθώς εμφανίζεται ως επιθετικός προσδιορισμός για το νησί της Κύπρου στην Ελένη του Ευριπίδη.
Έχει ήδη κυκλοφορήσει κάποιο βιβλίο με τη χρήση της Enalea;
Πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε μια πολύ όμορφη έκδοση, το «Σκράμπλερ», με κυπριακά χαϊκού του Φορτίνο Σαμάνο –κατά κόσμον Νίκος Φιλίππου–, από τις εκδόσεις «όουκ-press». Tα χαϊκούθκια, όπως τα αποκαλεί ο ίδιος. Η συλλογή στοιχειοθετήθηκε με την GFS Didot Enalea. Η χαρά της έκδοσης είναι διπλή, τόσο για το ντεμπούτο της γραμματοσειράς στην εκτυπωτική αναπαραγωγή, όσο και γιατί χρησιμοποιήθηκε για να «ντύσει» έναν τόσο δημιουργικό πειραματισμό που αποτυπώνει με διακριτικό χιούμορ και καλαίσθητο ρεαλισμό στιγμιότυπα της κυπριακής πραγματικότητας.
Αν προωθηθεί η γραφή της κυπριακής διαλέκτου, πόσο μάλλον η υιοθέτηση μίας ενιαίας γραφής της, υπάρχει κίνδυνος να περάσει ως «γλώσσα»;
Αυτός ο υποτιθέμενος κίνδυνος νομίζω ότι είναι κατασκευασμένος και βασίζεται σε ιδεολογικά στεγανά. Η ανακήρυξη και καθιέρωση μιας γλώσσας είναι απόφαση πολιτική και προϋποθέτει πολλά περισσότερα από ένα ενιαίο τυπογραφικό σύστημα. Η γλωσσική ποικιλότητα, που θεωρείται ακόμα υποτιμημένη στην Κύπρο, επαινείται και προωθείται σε άλλες χώρες, όπου τα τοπικά ιδιώματα χαίρουν εκτίμησης και προβολής, ενώ οι φυσικοί ομιλητές τους νιώθουν μάλλον υπερηφάνεια, παρά αμηχανία, όταν τα χρησιμοποιούν.
Η πολιτικοποίηση της χρήσης της διαλέκτου έχει δημιουργήσει ένα ταμπού στην κυπριακή κοινωνία. Συναντήσατε αυτό το ιδεολογικό ζήτημα στο «ταξίδι» σας;
Το ιδεολογικό ζήτημα ήταν παρόν σε όλη τη διαδρομή. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, των συνεντεύξεων, των ερωτηματολογίων, μου έτυχε πολλές φορές, πριν προλάβω καν να εξηγήσω τι ακριβώς μελετάω και ποιο είναι το ερευνητικό ερώτημα, να δεχτώ καχύποπτη αντιμετώπιση ή εκ προοιμίου άρνηση, λόγω προκατάληψης. Είναι όντως ταμπού η μητρική διάλεκτος για τους φυσικούς ομιλητές της στην Κύπρο. Σχήμα οξύμωρο!
Το ότι έρχεστε από έξω, από την Ελλάδα, σας έδωσε το προνόμιο του τρίτου, του παρατηρητή. Αυτό ήταν υπέρ σας; Με την έννοια ότι δεν κουβαλούσατε φορτία που ενδεχομένως υπάρχουν στους Κύπριους τυπογράφους και γλωσσολόγους;
Παρότι δεν νιώθω πια ότι «έρχομαι από έξω» γιατί είμαι ήδη είκοσι χρόνια εγκατεστημένη στην Κύπρο, ναι, θεωρώ ότι η ιδεολογική απόσταση λειτούργησε υπέρ εμού σε πολλά επίπεδα.
Ξεκινώντας από το ίδιο το θέμα, το οποίο πολλοί Κύπριοι αμφισβήτησαν ρωτώντας με τι ενδιαφέρον έβρισκα στη διάλεκτο… Ενώ η διάλεκτος είναι για τους Κύπριους δεδομένη, και πιθανόν αδιάφορη, για μένα ήταν ένα γόνιμο, ανεξερεύνητο πεδίο -από άποψη τυπογραφική- στο οποίο διέκρινα δυναμικό και προοπτικές. Το προνόμιο του παρατηρητή όντως εξασφάλισε την καθαρότητα στην κρίση και την ιδεολογική αποστασιοποίηση.
Ωστόσο υπήρξαν άτομα που είδαν με αρνητικό τρόπο την ενασχόλησή σας με το θέμα;
Έφτασαν στα αφτιά μου κάποιες αρνητικές αντιδράσεις που σχετίζονται με την ιδεολογική προσέγγιση του θέματος. Προφανώς προήλθαν από άτομα που δεν γνώριζαν ότι δεν είχα κανένα απολύτως πολιτικό ή ιδεολογικό κίνητρο -αντιθέτως, μάλιστα, έλαβα πολύ σοβαρά υπόψη μου και σεβάστηκα τις ιδεολογικές ανησυχίες των φυσικών ομιλητών, σε όλη τη διάρκεια της έρευνας αυτής. Κινήθηκα σε περιοχές που άπτονται των δικών μου γνωστικών πεδίων κι ενδιαφερόντων, όπως η οπτική επικοινωνία και ο τυπογραφικός σχεδιασμός.
Λόγω της διεπιστημονικής προσέγγισης της έρευνάς μου είχα, όπως είπα ήδη, τη συνδρομή, καθοδήγηση και υποστήριξη ειδικών από άλλους επιστημονικούς κλάδους στα θέματα που έβγαιναν από τα δικά μου γνωστικά πλαίσια. Δεν γνωρίζω αν ενοχλήθηκε κάποιος, αλλά δεν βλέπω και τον λόγο για να είμαι ειλικρινής.
Πρακτικά, πώς βλέπετε εφικτό να κυκλοφορήσει ευρέως η Enalea;
Οι γραμματοσειρές Enalea είναι προϊόντα έρευνας που διεξάχθηκε σε ερευνητικό εργαστήριο του Δημόσιου Τεχνολογικού Πανεπιστημίου. Για τον λόγο αυτό είναι διαθέσιμες σε όποιον ενδιαφέρεται να τις χρησιμοποιήσει.
Στην παρούσα φάση οι γραμματοσειρές εξυπηρετούν περισσότερο εκδοτικές ανάγκες καθώς είναι κωδικοποιημένες με κατ’ επιλογήν εναλλακτικούς χαρακτήρες και λειτουργούν σε προγράμματα που έχουν την υποδομή υποστήριξης, παραδείγματος χάρη Microsoft Word, Adobe InDesign και σε εκδόσεις 2008 ή νεότερες.
Στο μέλλον, αν κάποτε δημιουργηθεί οργανωμένο και κοινά αποδεκτό κυπριακό πληκτρολόγιο, θα μπορούσαν οι ειδικοί χαρακτήρες να ενταχθούν σε αυτό.
Είναι θέμα πολιτικής απόφασης λέτε; Έχετε σκοπό να το προωθήσετε;
Ναι, πρόκειται ξεκάθαρα για πολιτική απόφαση. Μια σαφώς δύσκολη απόφαση, λόγω του ιδεολογικού φορτίου που περιέγραψα νωρίτερα. Επιπλέον, θεωρώ ότι ένα τόσο σοβαρό θέμα δεν είναι σωστό να προωθηθεί από μεμονωμένα άτομα. Χρειάζεται διαβούλευση και συμφωνία ειδικών από διαφορετικούς κλάδους έτσι ώστε να αντιμετωπισθεί το θέμα με ολιστικό τρόπο. Σίγουρα θα με ενδιέφερε να συμμετέχω σε αυτή τη διαδικασία.
Δεδομένου ότι είστε από την Ελλάδα, ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με την κυπριακή διάλεκτο;
Την πρώτη φορά που άκουσα διάλογο στη διάλεκτο, πριν από 25 χρόνια στην Αθήνα, ενθουσιάστηκα, παρ’ όλο που δεν κατάλαβα ποια «γλώσσα» μιλούσαν οι δυο κοπέλες που συζητούσαν! Μου άρεσε πολύ η τραγουδιστή ταχύτητα κι η προφορά της. Δεν έμοιαζε με καμιά από τις ελληνικές ντοπιολαλιές που είχα ακούσει μέχρι τότε, οπότε, αφελώς, υπέθεσα ότι ήταν μια ξένη γλώσσα.
Λίγα χρόνια μετά, όταν πια εγκαταστάθηκα στην Κύπρο, παρ’ ότι είχα ήδη αρκετά ακούσματα, η διάλεκτος εξακολουθούσε να ηχεί ανοίκεια στ’ αφτιά μου εφόσον το λεξιλόγιό μου ήταν ακόμα φτωχό. Θυμάμαι ότι τον πρώτο καιρό, αν δεν ήμουν απόλυτα συγκεντρωμένη, ένιωθα τις κουβέντες γύρω μου σαν ένα ακατανόητο, εύρυθμο βουητό.
Πώς παρακινηθήκατε για να προχωρήσετε στην έρευνα και τη μελέτη της;
Το ενδιαφέρον ξεκίνησε από τα ακουστικά ερεθίσματα. Μου έκαναν μεγάλη εντύπωση οι διαφοροποιήσεις στην προφορά της διαλέκτου και οι αποχρώσεις στους διακριτούς ήχους.
Τα παιδιά μου ήταν επίσης μεγάλη πηγή έμπνευσης καθώς παρακολούθησα το πέρασμά τους, το άλμα τους θα έλεγα καλύτερα, από τον μητρικό γλωσσικό κώδικα, τα Νέα Ελληνικά, που μιλούσαν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, στη διάλεκτο μόλις πήγαν στο σχολείο. Η ραγδαία αυτή μετάβαση εκτός από διασκεδαστική ήταν και πολύ ενδιαφέρουσα, σε πολλά επίπεδα.
Παράλληλα, την εποχή εκείνη, άρχισα να εντοπίζω μεμονωμένα και σπάνια δείγματα της διαλέκτου σε γραπτή μορφή, σε ταμπέλες κυρίως. Η μεγάλη «αποκάλυψη» ήταν μια εμπορική ταμπέλα στη Λευκωσία, κοντά στα φώτα του Αγίου Αντωνίου, που έγραφε με κεφαλαία γράμματα ΒΙΤΕΟ ΚΛΑΠ. Νομίζω ότι αυτή η λατρεμένη ταμπέλα αποτέλεσε το κομβικό σημείο για την έναρξη της συγκεκριμένης έρευνας.
Οι νέοι και τα παιδιά προτιμούν στην επικοινωνία τους τη διάλεκτο αντί της κοινής Ελληνικής. Πού το αποδίδετε;
Οι νέοι και τα παιδιά φαίνεται να αδιαφορούν για τις πολιτικές διαστάσεις του γλωσσικού ζητήματος και διεκδικούν το μητρικό γλωσσικό τους κώδικα σε κάθε του έκφανση. Θέλουν να γράφουν όπως μιλούν γιατί νιώθουν ότι έτσι εκφράζονται καλύτερα.
Η ανάγκη για την αμεσότητα που προσφέρει η διάλεκτος, στη μεταξύ τους επικοινωνία, υπερισχύει του γλωσσικού πλούτου ή της επιβεβλημένης «ορθότητας» της Νεοελληνικής. Η διάλεκτος τούς παρέχει ασφάλεια και το αίσθημα τού ανήκειν σε ένα οικείο σύνολο, στο πλαίσιο μιας κοινωνίας όπου η διαφορετικότητα είναι ακόμα και σήμερα θέμα προς συζήτηση και διαπραγμάτευση.
Τα συμπεράσματα αυτά προέρχονται από τις προσωπικές μου εμπειρίες και την αλληλεπίδρασή μου με τα παιδιά μου και τους φοιτητές μου.
Γι’ αυτό, θεωρείτε σημαντικό να τους δώσουμε ένα προσιτό εργαλείο ώστε να τη γράφουν σωστά;
Το να γράφουν σωστά στη διάλεκτο είναι θέμα γραμματισμού κι έχει να κάνει με την εκπαίδευση και τις γνωστικές κι επικοινωνιακές τους ικανότητες. Το να την αποδίδουν σωστά με ένα κατάλληλο και προσιτό εργαλείο έχει να κάνει με την οπτική επικοινωνία και αυτό είναι το ζητούμενο στη δική μου έρευνα.
Θεωρώ ότι η τυπογραφία είναι εξίσου σημαντική με τη γραμματική και το συντακτικό της γλώσσας. Η τυπογραφία διέπεται από κανόνες και αξίες, ενώ παράλληλα εξελίσσεται και προσαρμόζεται, όπως ακριβώς και η γλώσσα. Η τυπογραφία είναι το συντακτικό και η γραμματική της γραπτής γλώσσας γι’ αυτό και ο ρόλος της είναι τόσο καθοριστικός κι αδιαπραγμάτευτος στην οπτική επικοινωνία.
Είναι υπαρκτή ανάγκη να υιοθετήσουμε μία κοινή γραφή της κυπριακής διαλέκτου;
Θεωρώ πως είναι. Μια ανάγκη που, όσο περνάει ο καιρός, γίνεται όλο και πιο επιτακτική, καθώς η διάλεκτος χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στη γραπτή μορφή της, σταδιακά αποενοχοποιημένη από το ιδεολογικό της φορτίο. Σε αυτό φαίνεται να συμφωνούν αρκετοί γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, γραφίστες, αλλά και οι φυσικοί ομιλητές της διαλέκτου. Μέχρι πρόσφατα η δημόσια χρήση της περιοριζόταν στην εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή και στη σάτιρα ή στο χιούμορ.
Τα τελευταία χρόνια αυτό αλλάζει κι ακούμε τη διάλεκτο και στον δημόσιο λόγο. Τη συναντάμε επίσης όλο και πιο συχνά στη γραπτή μορφή της, καθώς η γραπτή επικοινωνία έχει αποκτήσει δημόσιο χαρακτήρα εξαιτίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Η εξωστρέφειά της στον γραπτό λόγο συμβάλλει στη σταδιακή αποενοχοποίηση της και, κατ’ επέκταση, στην ευρεία χρήση της σε εμπορικές πινακίδες, στην καθημερινή (vernacular) τυπογραφία, στον υποτιτλισμό και στη διαφήμιση.
Στα μαθήματα διαφήμισης που διδάσκω, τόσο σε προπτυχιακό όσο και σε μεταπτυχιακό επίπεδο, παρατηρώ ότι οι φοιτητές εντάσσουν όλο και περισσότερο τη διάλεκτο στη δουλειά τους. Ένα κοινά αποδεκτό σύστημα για τη γραφή της θα προωθούσε την ομοιομορφία στον γραπτό λόγο και θα ανέπτυσσε τα απαραίτητα εργαλεία για τη σωστή οπτική απόδοση της διαλέκτου.
Who is Who
Η Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, Ασπασία Παπαδήμα, συντονίζει το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στη Γραφιστική Επικοινωνία (lgcrl.com). Έχει εργαστεί σε δημιουργικά και διαφημιστικά γραφεία στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Εξασκεί τη γραφιστική ως σύμβουλος σε σημαντικές αναθέσεις σχεδιασμού. Το ερευνητικό της έργο έχει παρουσιαστεί σε διεθνή συνέδρια και έχει δημοσιευθεί σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, ενώ η γραφιστική και καλλιτεχνική δουλειά της έχει παρουσιαστεί σε εκθέσεις στην Κύπρο και έχει διακριθεί στο εξωτερικό. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τον τυπογραφικό σχεδιασμό, την πραγμάτωση της κυπριακής διαλέκτου στον γραπτό λόγο, την αστική γραφιστική γλώσσα, το γλωσσικο-τυπογραφικό τοπίο και τη σημειωτική του πολιτισμού. Έχει ιδρύσει και συντονίζει το Ερευνητικό Εργαστήριο για τη Γλώσσα και τη Γραφιστική Επικοινωνία.
Διαβάστε το άρθρο στην εφημερίδα Φιλελεύθερος
